Noktalama İmleri/ İşaretleri (Punctuation, Zeichensetzung, Signe de Ponctuation):

Türk Dili Noktalama İmleri/ İşaretleri - The Turkish Language Punctuation Marks

NOKTALAMA İMLERİ/ İŞARETLERİ

Her hakkı saklıdır. Danışmadan kullanmayınız.İletişim: mertbabadag@yahoo.com mbabadag@mu.edu.tr

GİRİŞ:

Dünya tarihine bakıldığında düzenli ve kurallı olarak ilk noktalama işaretlerinin Romalılar zamanında kullanıldığını savunanlar çoğunluktadır. Biz Türk dilinin tarihine inersek Köktürk (Göktürk) devletinde her kelime bitiminden sonra kullanılan iki nokta üstüste(:) ile karşılaşırız. İslâmiyete geçişle oluşan Divan Edebiyatının hüküm sürdüğü Arap alfabesinin kullanıldığı dönemler boyunca Osmanlı'da sistematik  noktalama işaretlerinin kullanılmadığı görülmekte. Bunun nedeni Arap Alfabesini harekesiz olarak kullanılması gösterilebilir.

Şinasi ve onun Tercüman-ı Ahvali/Mukaddime'si/ ile Anadolu'da, aynı Batı'daki gibi kurallı bir şekilde Noktalama İmlerinin/İşaretlerinin kullanılmaya başlandığı söylenebilir. 

Duygu ve düşünceleri daha açık ifade etmek, cümlenin yapısını ve duraklama noktalarını belirlemek, okumayı ve anlamayı kolaylaştırmak, sözün vurgu ve ton gibi özelliklerini belirtmek üzere noktalama işaretleri kullanılır.

1) NOKTA(.) :

—  a)Tamamlanmış cümle sonunda :

—  *Hayırsızın biriydi, fikrimce.

—  b)Kısaltmalardan sonra:

—  *Doç. Dr.      *Cad.       *Alm.        *İng.

—  c)Sıralamalardan sonra “-inci” eki yerine:

—  *Üniversite 1. sınıfta okuyor.

—  d)Tarih yazımında, gün, ay ve yılı gösterirken:

—  *21.03.1978                *29.X.1925

—  e)Saat ve dakikayı birbirinden ayırmak için:

—  *Yarın 08.45’te gideceğim.

2) VİRGÜL(,):

—  a)Eş görevli söz ya da söz gruplarını ayırırken:

—  *Yazınızı okudum, pek beğendim.

—  *Marmaris, Datça önemli turistik bölgelerdir.

—  b)Tekrarlanan sözler arasına konur:

—  *Akşam, yine akşam, yine akşam

—  c)Hitaplardan sonra kullanılır:

—  *Sevgili Oğlum,         * Saygıdeğer Müdürüm,

—  d)Yüklemden uzak kalmış özneden sonra konur:

—  *Bu çocuk, kendisini sokaklardan kurtarmıştır.

—  e)Cümlede vurgulanmak istenen ögeler sonrası:

—  *Hemen, buraya gel ve arkadaşına sahip çık.

—  f)Anlam karışıklığına meydan vermemek için adlaşmış sıfatlardan sonra kullanılır:

—  *Genç, adama ters ters baktı.*Hırsız, çocuğu kovaladı.

—  g)Anlam karışıklığını önlemek için kullanılır:

—  *Oku; adam ol baban gibi, eşek olma.

—  ğ)Addan önce gelen adıllardan sonra kullanılır:

—  *O, şiiri niçin ezberlememiş? *Şu, bahçeye dikilecek.

—  h) Arasöz ve Aracümlelerin başında ve sonunda:

—  *Ulu önderi, Atatürk’ü, saygıyla anıyoruz.

—  *Ben Datça’da, cennet bir yerdir, iki yıl kaldım.

—  ı)Yazıda tırnak içine alınmamış aktarma cümlelerin sonunda tırnak işareti yerine kullanılır:

—  *Minareyi çalan kılıfını hazırlar, diyordu.

—  *Artık sevmeyeceğim, dedi.

—  i)Cümle başındaki “evet, hayır, yok, peki, tamam, hayhay, olur, haydi…” gibi sözcüklerden sonra kullanılır:

—  *Hayır, bunu sevmedim.   *Evet, yarın gel.  

3) NOKTALI VİRGÜL(;):

—  a)Bağımsız sıralı cümlelerin arasında kullanılır. Bu kullanım özellikle atasözlerinde görülür.

—  *Millilerimiz maçı kazandı; halk sokağa fırladı.

—  *Yalancının evi yanmış; kimse inanmamış.

—  b)Virgülle ayrılmış sözleri ya da söz gruplarını  farklı sözlerden ya da söz gruplarından  ayırmak için konur.

—  *Sayısal derslerden matematiği, fiziği; sözel derslerden Türkçeyi, coğrafyayı çok seviyorum.

—  *Halil,Murat,Kaan; Derya,Sinem,Aylin takıma girdi.

—  c)Virgüllü sıralı cümleleri ayırmada kullanılır:

—  *Sevinçten, heyecandan içim içime sığmıyor; bağırmak, kahkahalar atmak, ağlamak istiyorum.

—  *Kel ölür, sırma saçlı olur; kör ölür, badem gözlü olur.

—  d)“Ama, fakat, lâkin, ancak, çünkü…” gibi bağlaçlarla bağlanan cümlelerde bağlaçlardan önce kullanılır:

—  *Çalışmayı gördüm; fakat pek beğendiğimi söyleyemem.

—  *Dışarı çık; ancak geç kalma.

—  *NOT: Noktalı virgül, yukarıda sayılan bağlaçlardan önce kullanıldığı gibi bunların yerine de kullanılabilir.

—  e)Ögeler arasında anlam karışıklığını önlemek için:

—  *Murat; Hasan, Ali ve Osman’dan daha çalışkanmış.

—  *Elma; armut, muz ve üzümden yararlıdır.

—  f)Özneden sonra virgüllerle ayrılan eş görevli sözcükler varsa, özne noktalı virgülle ayrılır.

—  *O; dili çok iyi kullanan, nesnel bir eleştirmendir.

—  NOT: Noktalı virgülden ve virgülden sonra gelen sözcükler – özel isim değil iseler- küçük harfle başlar.

4) İKİ NOKTA(:) :

—  a)Cümle, sözcük sonrası yapılacak açıklama öncesi:

—  *Artık şöyle çağrılıyordu: Ballı Semih.

—  *Savaşın iki nedeni var: Birincisi ganimet, ikincisi çıkar kavgası.    

—  b)Alıntı cümlelerden önce kullanılır.

—  *Hacı Bektaş-ı Veli:“Eline, beline, diline sahip ol.” demiş.

—  O: “Roman, yol boyunca gezdirilen bir aynadır.” der.

—  c)Öykü ve romanda konuşma çizgisinden önce konur:

—  *Raskolnikov:

—  ---- Bırakın artık beni, dedi.

—  Not: İki noktadan sonra yapılacak açıklama bir cümle değilse küçük harfle başlar.

—  *En sevdiğim meyvelerden bazıları şunlardır: muz, elma, portakal…

5) KESME İŞARETİ(’) :

—  a)Özel adlardan sonraki çekim eklerini ayırmada:

—  *Orhan Pamuk’un Benim Adım Kırmızı’sını okuyor.

—  b)Kısaltmalardan sonra gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır

—  *KKTC’yi destekliyoruz.     *Yarın ABD’ye gidecek.

—  NOT: Küçük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kelimenin okunuşu; büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın son harfinin okunuşu esas alınır.

—  *kg’dan        *PTT’ye     

—  NOT: Sonu noktalı kısaltmalar, kesmeyle ayrılmaz.

—  * vbg.leri             *mad.si       *Alm.dan       *İng.yi

—  c)Rakamlara gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır.

—  *16’nın ortak bölenleri nelerdir?

—  *Sen 1’inci sınıfta mı okuyorsun?

—  UYARI: Adlar yapım eki aldığında kesmeyle ayrılmaz.

Yapım ekinden sonra gelen çekim ekleri de ayrılmaz.

—  *Muğlalıdan                *İzmirlim             *Amerikalılar                    *İslamcı                *Aligil

—  NOT: -ler eki –gil yapım ekinin yerini tutarsa kesme işaretiyle ayrılmaz.

—  *Sınıftaki Ali’ler ayağa kalksın.      *Dün Alilere gittim.

—  d)Bazı sözcüklerde anlam karışıklığını önlemek için:

—  *Osmanlılarda kadı’nın önemli bir yeri vardır.

—  *Pencereden kar’ı seyrediyorum.

—  e)Seslerin konuşma sırasında ya da şiirde vezin gereği düştüğünü göstermek için kullanılır:

—  *N’apalım   *N’eylersin   *N’etsin   *Vardı m’ola 

6) SORU İŞARETİ(?) :

—  a)Soru bildiren yargıların sonunda kullanılır.

—  Cümle sözde soru cümlesi de olsa yani karşıdan bir cevap beklenmese de sonuna soru işareti konur.

—  *İlk şairimiz kim?(yanıt bekliyor: gerçek soru cümlesi)

—  *Bu ayazda yola mı çıkılır?(sözde soru cümlesi)

—  *Seni sevmez olur muyum?(sözde soru cümlesi)

—  b)Kesin olmayan, kuşku duyulan bilgilerin yanına konur.

—  *Kayıkçı Kul Mustafa (?-1658?) halk şairidir.        

—  *Yunus Emre’nin  mezarı Sakarya’dadır(?), diyor.

—  UYARI: İçinde soru sözcüğü olsa da cümle soru anlamı taşımıyorsa sonuna soru işareti konmaz.

—  *Neden geldiğini bilmiyoruz. *Nasıl çalışacağımı söyle.

7) ÜNLEM(!) :

—  a)Şaşma, korku, kızma, heyecan, sevinme… gibi duyguları dile getiren cümlelerin sonunda kullanılır:

—  *Dur, yanlışlık yapma!          *Defol, git buradan!

—  *Böyle kader olmaz olsun!  *Yaşasın, geçmişim!

—  b)Küçümseme,  yerme, alay etme amacıyla parantez içinde kullanılır:

—  *Galatasaray bu yıl kesin şampiyon(!)

—  *Ne kadar akıllı(!) olduğunu bilmeyen mi var?

8) ÜÇ NOKTA(…) :

—  a)Bir nedenle bitmemiş ya da bitirilmemiş cümlelerin sonuna konur.

—  *Şu tatil bir gelse…Yemyeşil ormanlar, sıcak sahiller…

—  *Kordon’da birden karşımıza çıkan Ege Denizi…

—  b)Örnekler saydıktan sonra “vb” anlamında kullanılır:

—  *Kaleden bakınca:caddeler,sokaklar,evler,insanlar…

—  *İzmir’in insanları güzeldir,iyidir…

—  c)Cümlede söylenmek istenmeyen sözler yerine konur:

—  *Şu … adamı gözüm görmese iyi olacak.

—  *Kılavuzu karga olanın burnu b…tan çıkmaz. 

9)TIRNAK İŞARETİ( “ ” ) :

—  a)Aktarma söz ya da cümleler tırnak içinde gösterilebilir.

—  *Sanatçının şu sözünü unutmamak gerekir:“Gerçek uygarlık insanın yüreğinde değilse hiçbir yerde yoktur.” 

—  b)Önemsenen sözcük ve terimler tırnak içine alınır.

—  * “Bayrak” bir ulusun bağımsızlığını simgeler. 

—  *En önemli sorunumuz “çevre kirliliği”dir. 

—  c)Yazıda geçen eser adları tırnak içine alınabilir:

—  * “İnce Mehmet” ve “Çalıkuşu” çok okunmuştur.       

—  NOT: Tırnaktan sonra ek gelirse kesme imi konmaz.

—  *Tanpınar’ın “Huzur”u geçen asrın romanı seçilmişti.

—  NOT: Tırnak içindeki cümlenin içinde bir tırnak daha kullanmak gerekirse ikinci tırnak tekli olur.

—  * “Ahmet Mithat Efendi halkı eğitmek istediğinden: ‘Sanat toplum içindir.’der.” 

10) PARANTEZ [( )] :

—  a)Cümledeki açıklamalar parantez içinde verilebilir.

—  *Adana ve yöresi (Çukurova) pamuk ambarıdır.

—  *Böyle sözcüklere (ünlemlere) her dilde rastlanır.

—  b)Eş anlamlı sözcük parantez içinde verilebilir:

—  *TDK yerbilim (jeoloji) ile ilgili terimleri toplamış.

—  c)Doğum ve ölüm tarihleri parantez içine alınır:

—  *Yakup Kadri (1889-1974) kusursuz romanlar yazdı.

—  d)Yabancı sözcüklerin okunuşu paranteze alınır:

—  *Bacon (Beykın) *Bordeaux (Bordo) 

—  e)Senaryolarda hareketli bölümler paranteze alınır.

—  *Kadın—(Doğrularak): Olur mu efendim? 

—  NOT: Parantez içinde tekrar parantez açılacaksa ilkin köşeli parantez sonra diğer parantez kullanılır.

—  *Tasavvufçu [Yunus Emre(13.-14.yy)] evrenseli yakalamıştı.

11) KISA ÇİZGİ(-) :

—  a)Başlangıç ve bitiş tarihleri arasına konur.

—  *Bu savaş 1859-1870 yılları arasında olmuştur.

—  b)İlgili kavramlar arasına konur.

—  *Datça-Marmaris yolu  *Türk-Yunan ilişkileri

—  c)Cümle içindeki arasözlerin ve aracümlelerin başında ve sonunda virgül, parantez kullanılabileceği gibi kısa çizgi de kullanılabilir.

—  *Şiir ve romanla ilgili düşüncelerimi –sen de bilirsin ki- ona uzun uzun anlatmıştım.  

—  d)Satıra sığmayan sözcükleri bölerken kullanılır.

—   ………………………………………………………………………söyledik-

lerimi unutma.

—  e)Dilbilimde ek öncesi ve mastar fiillerden sonra konur.

—  * –lık, –lik yapım eki              * koş-, yap- fiilleri  

—  f)Eski dildeki tamlamalarda kullanılır.

—  *Bab-ı Ali   *Sahn-ı Seman   *Servet-i Fünun   *Fecr-i Ati

11) UZUN ÇİZGİ(---) :

—  Konuşma metinlerinde konuşmaların başında kullanılır.

—  ----Bu kitabı okudun mu?

—  ----Hayır okumadım.

—  ----Okumanı tavsiye ederim, çok güzel.  

 KAYNAKÇA:

—  BABADAĞ Okt.Mert, Muğla Üniversitesi Ders Notları, Muğla-2012

—  BABADAĞ Okt.Mert, SAÜ-Yüksek Lisans Ders Notları, Sakarya-2010

—  TDK İmlâ Kılavuzu, TDK Yay, Ankara-2010

—  DEVELLİOĞLU Ferit, Osmanlıca Türkçe Lügât, Aydan Web Ankara-2000

— —  http://connect.mu.edu.tr/p42r0zroo0i/?launcher=false&fcsContent=true&pbMode=normal

—  http://yeniturkdiliedebiyati.tr.gg/Noktalama-%26%23304%3Bmleri.htm

—  http://mertbabadag.blogspot.com/2012/12/noktalama-imleri-isaretleri-punctuation.html

—  www.edebiyatogretmeni.net/yazimkurallari_1.htm