Cümle Bilgisi (Nahiv, Syntax, Satzlehre):
CÜMLE (SENTENCE):
Lengüistikte duygu, düşünce, his ve arzularımızı anlatan, bir iş, oluş, istek bildiren söz dizisine Cümle veya Tümce denir. Cümle bir ifade, soru, ünlem veya emri dile getiren, kendi başına anlamlı kelimeler dizisidir. Özne, tümleç ve yüklem gibi ana unsurlardan meydana gelir. Cümle içi ve dışı unsurlarla anlam zenginleştirilebilir ve pekiştirilebilir.
İzmir.
Soğumuştu.
Ben henüz görmemiştim.
CÜMLEDE İÇERİK VE ÜSLUP:
A) İçerik (Konu):
Özellikle yapıtın konusuyla ilgili cümleler içerikle ilgilidir.
Yazar son eserinde köy ve köylü sorunlarına değinmiş.
Yazarın ilk öykülerinde olduğu gibi bu öykülerinde de ada halkından, denizden, deniz insanlarından vazgeçemediği görülür.
B) Üslup (Biçem):
Dil ve anlatımla ilgili cümleler üslup cümlesidir.
Yaşanılan gerçekleri hiç değiştirmeden, alaysamalı bir tutumla işlemiştir(üslupla ilgili)
Bu romanda, betimlemelere ve süse çokça yer verilmiş.
NOT: Bir yazıya: ‘‘Ne anlatıyor?’’ sorusu ‘‘konu’’ yu ‘‘Niçin anlatıyor?’’ sorusu ‘‘amaç’’ı , ‘‘anadüşünceyi’’; ‘‘Nasıl anlatıyor?’’ sorusu da ‘‘biçim’’i buldurur. Biçimin iki boyutu vardır: Biri yazının tekniği, kurgusu ile ilgilidir; diğeri de dil ve anlatımın özellikleriyle.
ANLAM BAKIMINDAN CÜMLELER:
1. Tanım Cümlesi:
Bir kavramı, bir durumu özellikleri ya da işleviyle belirleyen; benzerliklerinden ayıran ayırıcı yönleriyle dökümleyen cümledir.
Bu cümleler genel, yoğun, kesin ve genellikle nesnel anlatımlı yargılardır; bilimsel amaçlı anlatımlarda görülür.
Lirik şiir, duyguların çok etkili ve coşkulu bir biçimde dile getirildiği şiir türüdür.
Şiir, sözcüklerle güzel şekiller kurmak sanatıdır.
2. Karşılaştırma Cümleleri:
Birbirleriyle ilişkili iki varlık, iki kavram ya da iki şeyi ortak olan ya da olmayan yönleriyle anlatan, bunlardan birini öne çıkaran yargılardır.
Sanat bir yaratma, eleştiri ise bir yargılamadır.
Öğretmen bir sınıfın en çok konuşanını öne oturttu.
O, sanatçılar arasında eşi az bulunur bir insandı.
Çocukların en beceriklisini bulup getirtmişti.
Nesrin Hanım, burada herkesten çok saygı görüyordu
Ben de senin gibi düzenli çalışıyorum.
O, paragraf sorularında daha başarılıdır.
3. Sitem Anlamlı Cümleleri:
Sitem: Bir kimseye yaptığı bir hareketin ya da söylediği bir sözün üzüntü, alınganlık gibi duygular uyandırdığını öfkelenmeden belirtmek.
İnsan arkadaşına böyle davranır mı hiç?
Hakkımda böyle konuşacağın aklıma gelmezdi.
İnsana bu kadar ağır sözler söylenir mi?
4. Hayıflanma, Üzülme Anlamlı Cümleler:
Hayıflanma: Acıma üzülme, yerinme, esef etme
Yaz göç ediyor, ne yazık, yine güz.
Nasıl da çabucak geçiverdi o öğrencilik günleri.
5. Beklenti Anlamlı Cümleler:
A) Gerçekleşmemiş beklenti anlamlı cümleler
Beklenti: Bir olgunun sonunda olması beklenen şey; bireyin, belli koşul ve durumların alacağı biçimler ya da kendisinden beklenenler konusundaki ön görüşü.
Beni yıllarca bekleyeceğini sanmıştım.
Hiç olmazsa bir süre rahat bir ortamda yaşayacağımızı düşünmüştüm.
5. Beklenti Anlamlı Cümleler:
B) Gerçekleşmiş beklenti anlamlı cümleler
Onun sınavı kazanacağını hepimiz biliyorduk.
Bu işin böyle olacağını çok önce anlamıştım.
6. Varsayım Anlamlı Cümleler:
Varsayım: Gerçekte olup olmadığına, gerçekleşip gerçekleşmeyeceğine bakılmaksızın, bir olay ya da durumu bir süre için var saymaktır. Genellikle “diyelim tut ki, düşün ki, varsayalım ki, farzet ki” gibi sözlerle kurulan cümlelerdir.
Diyelim ki o bölümü kazandın.
Farzet ki seni aramadı, ne yapacaksın?
7. Olasılık Anlamlı Cümleler:
Olasılık: Kesinliği olmaksızın bir olay ya da durumun ortaya çıkmasının beklenilmesi; olabilirlik, sanma, ihtimal.
Onları Bodrumda bulamayabiliriz.
Bence Ali bugün gelmeyecek.
Hızlı yürüyün, film başlamıştır.
8. Öneri Anlamlı Cümleler:
Öneri: Bir şeyin daha iyi yapılabilmesi için yol göstermek, teklif .
Yazarak çalışırsan daha iyi anlarsın.
Anlatımda başvurulan yolları yerinde kullanırsan kompozisyonların etkili olur.
İstersen seninle gelir, sonra geri dönerim.
9. İkilem Anlamlı Cümleler:
İkilem(tereddüt): İnsanı, istenmeyen seçeneklerden birini yapmaya zorlayan iç çekişmesi; karar verememe.
Biz de oraya gitsek mi ki?
Hangi tarafa oy vereceğimi bilemiyorum.
Aşağı tükürsem sakal, yukarı tükürsem bıyık.
CÜMLEDE ANLAM İLİŞKİLERİ:
1. Neden-Sonuç İlişkisi:
Neden(sebep): Bir olayı ya da durumu gerektiren ya da doğuran başka olay, durum.
Çocuk üşüttüğünden hastalanmış.
Yol kapalı olduğu için köye gidemedik
Afrika’ da açlıktan binlerce insan ölüyor.
Bacağındaki sakatlık ortaya çıkınca sporu bıraktı.
Eve geç geldi diye babası kızdı.
2. Amaç-Sonuç İlişkisi:
Bu anlam ilişkisinde, bir eylemin gerçekleştirilme amacı belirtilir.
Çay demlemek üzere mutfağa gitti.
Konuşma yapmak üzere kürsüye çıktı.
Kazanmak için gecesini gündüzüne kattı.
Anlaşmak üzere masaya oturdular.
Seyirciyi etkilemek için oynuyor.
3. Koşul-Sonuç İlişkisi:
Koşul: Bir olgunun gerçekleşmesinin başka bir şeye bağlı olması durumu, şart.
Yaşam koşulları değişince türküler de içeriğini, özünü yitiriyor.
İstersen mutluluğu yakalayabilirsin.
Buraya geldikçe çocukluk günlerimi anımsıyorum..
Bana sormadan Kuşadası’na gitmesin!
Kırlara açıldıkça yüreği hafifliyordu.
4. Açıklama Cümleleri:
Bir kavram, bir durum, bir düşünce ya da bir olguyla ilgili bilgi verme amacıyla düzenlenen yargılardır.
Garip şiiri, şiirdeki geleneksel yapıyı eritiyor: şiiri sokağa çıkarıyor, ona elma yemeyi kasket giymeyi öğretiyor.
Yaban, Türk köylüsünün geri kalmışlığını Türk aydının sorumsuzluğuna bağlar.
Sınavdan hepimiz yüksek puan aldık; çünkü sınava çok çalıştık.
Güneş, doğudan yükselir.
Ona aldığım eteği giymiyor; demek ki beğenmemiş.
5. Karşılaştırma Cümleleri:
Az önce “Anlam Bakımından Cümleler” konusunda buna değinmiştik.
ANLATIM AÇISINDAN CÜMLELER:
Anlatım, tasarlanan bir konuyu tümce düzeni içinde sözlü ya da yazılı olarak yansıtmaktır. Anlatıcının amacına bağlı olarak tümce kuruluşları anlatımsal farklılıklar gösterir.
Anlatım açısından cümleler ikiye ayrılır.
ANLATIM AÇISINDAN CÜMLELER:
1. Doğrudan anlatım
Birine ait sözlerin hiç değiştirilmeden aktarılmasıdır.
Akdeniz’in tuzluluk oranı Karadeniz’den yüksektir.
Ali: “Bugün sınavım var.” demiş.
2. Dolaylı anlatım
Birine ait sözlerin, aktaran kişinin ifadesiyle söylenmesidir.
Cahit Sıtkı başarılı bir şairimiz olduğunu söyledi.
Sınavımın nasıl geçtiğini sordu.
KANITLANABİLİRLİK AÇISINDAN CÜMLELER:
Kanıtlanabilirlik açısından cümleler ikiye ayrılır.
1. Nesnel Anlatımlı Cümleler:
Anlatıcının duygu, düşünce ve kanılarını içermeyen yargılardır.
Karadeniz Bölgesinin bitki örtüsü yönünden zenginliği çok yağış almasına bağlıdır.
Bu kitapta anlatılanlar 1940 yılında geçiyor.
Yazarın arka kapakta açıkladığına göre bu yapıt, yazmakta olduğu roman dizisinin ilk kitabını oluşturuyor.
2. Öznel Anlatımlı Cümleler:
Anlatıcının, duygu, düşünce ve kanılarını içeren yargılardır.
Öykülerin anlatımında bir kuruluk, bir tekdüzelik görülüyor.
Bu konserde dinlediğimiz ezgiler, içimizde yepyeni bir yaşam sevinci uyandırdı.
Yapıtın ezgilerindeki kıvraklık, onu seslendirenlerin katkısıyla dinleyicileri adeta büyülemişti.
CÜMLENİN NİTELİKLERİ:
Yalınlık: Anlatımın süs ve gösterişten uzak olmasıdır.
Duruluk: Gereksiz sözcüklerden arındırılmış cümlelerdir.
Açıklık: Bir düşünceden herkesin aynı anlamı çıkarmasıdır. Anlam tek ve nettir.
Yoğunluk: Az sözle çok şey anlatmaktır.
Akıcılık: Sözcüklerin kolayca söylenip okunabilme özelliğidir.
CÜMLEDE VURGU:
Cümlede temel öğe, eylemi ya da yargıyı üstlenen yüklemdir. Yüklem olmazsa anlatılanların sonuçlandırılması mümkün değildir. Bu nedenle cümlede vurgulanan kavramlar hep yüklemle bağlantılıdır.
Bu akşam bize misafir gelecek.
Bize misafir bu akşam gelecek.
Bu akşam misafir bize gelecek.
Yukarıda altı çizili kelimeler vurguyu üzerine almıştır.
KAYNAKÇA:
AKSAN Prof. Dr. Doğan , Her Yönüyle Dil, TDK Yay, Ankara - 2000
BABADAĞ Okt.Mert, Muğla Üniversitesi Ders Notları, Web-Sakarya-2012
BABADAĞ Okt.Mert, 10.Sınıf ÖSS Hazırlık Dergisi, Ugur Yay-İstanbul 2008
DEVELLİOĞLU Ferit, Osmanlıca Türkçe Lügât, Aydan Web Ankara-2000
http://connect.mu.edu.tr/p6wu6cz69wg/?launcher=false&fcsContent=true&pbMode=normal
http://yeniturkdiliedebiyati.tr.gg/
http://mertbabadag.blogspot.com/
İLGİNİZE TEŞEKKÜRLER.
