EKLEŞME BİLGİSİ (MORFOLOJİ)
SÖZCÜĞÜN YAPISI
- Sözcüğün yapısı konusunda dilin kökleri-ekleri, bunların birleşme yolları, özellikleri incelenir.
- Türkçe sondan eklemeli bir dildir. Sözcük kökleri değişmez ancak yapım ve çekim ekleri alır.
Ī SÖZCÜKTE KÖK
|
AD( İSİM ) KÖKLER
|
EYLEM (FİİL) KÖKLER
|
ORTAK KÖKLER
|
SESTEŞ KÖKLER
|
SÖZCÜKTE KÖK
|
|
Ad soylu sözcük köktür.
Mastar eki (-mek)almazlar
İSİM KÖK
evlendi ev
sarardı sarı
bencil ben
|
Eylem soylu sözcük köktür.
Mastar eki (- mek) alırlar.
EYLEM KÖK
ürkütmüşler ürk
dalga dal
buluştular bul
|
Hem ad hem eylem olarak kullanılan köklerdir. Sesteş kökten farkı kökler arasında anlam ilgisi olmasıdır.
Atmayın eski leri. Ad kök
Eski mişti elbiseleri. Fiil kök
Ev için boya aldı. Ad kök
Saçlarını boya dı. Fiil kök
|
Aralarında anlam ilişkisi olmayıp yalnız sesteş olan hem ad hem de eylem kök olarak kullanılan köklerdir.
Ağacın dalı kırık Ad kök
Suya daldı. Fiil kök
Yazlık giysi aldı. Ad kök
Mektup yazdı. Fiil kök
|
II SÖZCÜKTE EK
|
YAPIM EKLERİ
|
ÇEKİM EKLERİ
|
|
|
Eklendikleri sözcüğe yeni anlam kazandıran, Bazen de türünü değiştiren eklere denir.
|
Yeni sözcük türetmeyen, sadece eklendiği sözcüğü çekimleyen ona işlerlik kazandıran eklerdir.
|
|
|
A – EYLEMLERDEN AD TÜRETEN EKLER
-a oy-a -ici kes- ici
-alak yat-alak -in yığ- ın
-acak yak-acak -ıntı kes- inti
-acan sev-ecen -ış dik- iş
-amak bas-amak -k kork-ak
-an çarp-an -el çat-al
-anak ol- anak -m topla-m
-ası gül-esi -ma bul-ma
-ca sakın-ca -maca bil-mece
-ç bagla-ç -man danış-man
-dı uy-du -r oku-r
-dik tanı-dık -sal uy-sal
-ga dal-ga -t taşı-t
-gaç kıs-kaç -tay danış-tay
-gı çal-gı -tı karar-tı
-gın dal-gın -v öde-v
-ı diz-i -y dene-y
|
İSİMLERE GELEN ÇE.
|
EYLEMLERE GELEN ÇE.
|
|
|
AD DURUM EKLERİ
-i sevgi-y-i
-e sevgi-y-e
-de sevgi-de
-den sevgi-den
İYELİK ve İLGİ EKİ
-( ) m bilgi-m
-( ) n bilgi-n
-( ) ı bilgi-s-i
-( ) mız bilgi-miz
-( ) nız bilgi-niz
-( ) leri bilgi-leri
- ki sınıf-ın-ki.
ÇOĞUL EKİ
-ler çiçek-ler
TAMLAMA EKLERİ
-( ) n -( ) I
ozan-ın ses-i
-( ) m -( ) Im/ ImIz
biz-im fikr-imiz
|
KİP EKLERİ
HABER KİPLERİ
-di geldi
-miş gelmiş
-yor geliyor
-ecek gelecek
-r gelir
|
DİLEK KİPLERİ
-meli gelmeli
-a-e geleyim
-se gelse
Emir gel ø
|
|
|
KİŞİ EKLERİ -m -nız
-n -k -ler
|
|
|
EK EYLEMLER
İm öğrenciy-im
Sin öğrenci-sin
Dır öğrenci-dir
İz öğrenci-y-iz
Siniz öğrenci-siniz
Dirler(ler) öğrenci-dirler
İdi(-di) öğrenci-y-di
İmiş(-miş) öğrenci-y-miş
ise(-se) öğrenci-y-se
* NOT: EK EYLEM HEM İSİMLERE HEM FİİLLERE GELEBİLİR.
|
|
|
B ADLARDAN AD TÜRETEN EKLER
-ar üç-er -lı para-lı
-ca türk-çe -lık yaz-lık
-cağız adam-cağız -man uz-man
-cak oyun-cak -msar kara-msar
-cı Atatürk-çü -msı mavi-msı
-cık ufa-cık -mtrak sarı-mtrak
-cıl kır-çıl -ncı bir-inci
-ç top-aç -sak yakın-sak
-deş ses-teş -sal kum-sal
-da göz-de -si çocuk-su
-ın yaz-ın -sıl yok-sul
-k orta-k -sız para-sız
-ki yarın-ki -t öz-et
-l nesne-l -tay yargı-tay
-leyin akşam-leyin -z iki-z
|
|
|
III. YAPISINA GÖRE SÖZCÜKLER
|
BASİT
|
TÜREMİŞ
|
BİLEŞİK
|
|
Yapım eki almamış sözcüklerdir.
Ev-ler-imiz-den
|
En az bir yapım eki almış sözcükler.
Yol-cu-luk-lar
|
Birden fazla sözcüğün birleşmesi.
-özveri-sevk etti
|
BİLEŞİK SÖZCÜKLERİN OLUŞUMU
|
1ANLAM KAYMASI
|
2 SES DÜŞMESİ
|
3 TÜR DEĞİŞMESİ
|
|
a) ilk sözcükte anlam yitmesi ile oluşanlar.
Sivrisinek,körkuyu vs.
b)ikinci sözcüğün anlam yitirmesiyle oluşanlar.
yayınevi, ruzgâr gülü
*YARDIMCI EYLEMLERLE KURULANLAR BUNA GİRER
fark etti,halloldu.
c) Her iki sözün anlamı yitirmesi ile oluşanlar.
Demirbaş, kuşburnu
|
Bileşen sözcüklerden en az birinde ses yitimi oluşur.
Kahvaltı
Kaynana
Eczane
Hastane
Güllaç
Nasıl
Niçin
|
Bunda en az bir sözcük eylemdir.
Ad veya sıfat olurlar.
Gecekondu
Bilgisayar
Bilirkişi,
Dedikodu
Varyemez
Biçerdöver
|
|
|
|
C ADLARDAN EYLEM TÜRETEN EKLER
-a kan-a -la suç-la -r deli-r
-da çatır-da -lan keder-len -sa su-sa
-k acı-k -laş başka-laş -sı yan-sı
-l az-al -msa az-ımsa
|
|
|
D EYLEMDEN EYLEM TÜRETEN EKLER
-ala serp-ele -il gez-il -ş döv-üş
-dır gez-dir -n döv-ün -t uza-t
-ı kaz-ı -r içi-ir -me koş-ma-dı/ koş-tu
NOTLAR:
*-me, - ma olumsuzluk eki yapım eki kabul edilir.
*Bir sözcük birden çok yapım eki alabilir. Yaz-dır-ıl-an
*Yapım ekleri genelde çekim eklerinden önce gelir. Yaz-lığ-ı
*Bir sözcük hem yapım eki hem de çekim eki alabilir. Gel-enek-ler
|
|
|
